غزالی را اگر نتوان بزرگ‌ترین متفکر شیعه‌ستیز تاریخ اسلام خواند

بدون ‌تردید یکی از چند ستیزه‌گر بزرگ تاریخ است

ابوحامد محمد غزالی (۴۵۰ ـ ۵۰۵ ه‍جری قمری) فیلسوف، متکلم و فقیه ایرانی به دلیل ضدیت با تفکر عقل‌گرای شیعه از محبوبیت و جایگاه مردمی برخوردار نیست ...

غزالی در دو سطح نظری و عملی با اندیشه و عمل شیعه مخالفت می‌کرده است. او در سطح نظر، گرانیگاه اندیشه شیعه را که همانا نظریه امامت معصوم است نشانه می‌رود و به طول و تفصیل بسیار آن را مورد نقد قرار می‌دهد. او معتقد است شیعه هیچ دلیل عقل‌پسندی برای قول به امامت معصوم ندارد و در این باب گزافه‌گویی می‌کند ....

نکته قابل‌توجه در باب غزالی این است که او به جهت نزدیکی به دستگاه خلافت و دولت سلجوقی توانست این اندیشه‌ها را در مقام عمل به کینه‌کشی از شیعیان مبدل کند. سخنان غزالی تیغی بود که به دست راهزنان مستی چون خلیفه و حکام سلجوقی سپرده می‌شد و آنان می‌توانستند خیل کثیری از مخالفان خود ازجمله شیعیان اسماعیلی را از میدان به در کنند ....

غزالی را اگر نتوان بزرگ‌ترین متفکر شیعه‌ستیز تاریخ اسلام خواند، بدون‌تردید یکی از چند ستیزه‌گر بزرگ تاریخ است. مطالعه آثار غزالی به خوبی این شیعه‌ستیزی را می‌نماید ... برای نمونه در ربع دوم احیاء علوم‌الدین بی‌محابا می‌نویسد:  «اینان پست‌تر از آنند که با آنان کلامی بتوان گفت، بلکه باید اینگونه بدانان پاسخ داد که وقتی برای مطالبه حقوق مربوط به جان و مال خود مراجعه کنند، بدان‌ها بگویند که یاری شما امر به معروف است و گرفتن حقوقتان از دست ظالمان نهی از منکر می‌باشد و شما که حقوقتان را می‌جویید در این امر بر حقید. لیکن اکنون زمان نهی از ستم و طلب حق نیست چراکه امام حق هنوز خروج نکرده است.» احیاء علوم‌الدین، ج۷، ص ۱۹

آنچه غزالی را بیش از همه در میان ایرانیان و شیعیان مغضوب کرده، این است که او عمیقاً با دستگاه خلافت دست‌کم در یک دوره‌ای از عمرش همراه شد و علیه اسماعیلیه و طیف‌های دیگری از ایرانیان مواجه و درگیر شد، به‌گونه‌ای که فتواهای شدیدی علیه آن‌ها داد و کمر به قتل آن‌ها بست...

غزالی با هیچ گروهی به اندازه شیعیان دوازده امامی، شش امامی و هفت امامی عداوت و خصومت نداشت. یکی از نمونه‌های این عداوت کتاب فضائح الباطنیه اوست یا در «احیاء علوم الدین» غزالی نیز می‌بینیم که وی به نظریه‌های شیعه به ویژه نظریه امامت معصوم می‌تازد و آن را نادرست می‌داند...

به نظر می‌آید که در جهان تشیع غزالی همیشه محل نقد بوده است و دلیل بی‌مهری شیعیان به او نیز موضع او نسبت به شیعه و امامت معصوم است. اما دلیل این عداوت غزالی را می‌توان در همراه شدن وی با دستگاه خلافت و تلاش وی برای مشروعیت بخشیدن به این دستگاه دانست. در همین راستا غزالی از نظریه‌هایی که به دستگاه خلافت عباسی مشروعیت می‌بخشید، دفاع می‌کرد و با نظریه‌های مخالف خلافت مقابله می‌کرد.

نکته اینجاست که غزالی با موضعی که در قبال شیعیان در پیش گرفت، راه را برای دیگراندیش‌ستیزی در جهان اسلام هموار کرد. تمام افرادی که در دستگاه قدرت نبودند ـ به ویژه شیعیان باطنیه و اسماعیلیه ـ در دایره تکفیر غزالی قرار می‌گرفتند.